H. DIEPEN O. S. B.
De Analogica Nostra Sanctissimae Trinitatis
Conceptione
I. De
proposito huius commentationis.
Non totum
tractatum de Deo Trino istis pagellis revolvendum suscipimus, sed tamen
cardinem ipsius: praecipuum namque difficultatis punctum examinare intendimus,
qui circa hoc omnium altissimum mysterium versatur: de modo scilicet agemus,
quo consubstantialitas divinarum Personarum in una eademque numero Essentia a
nobis cognosci vel forte etiam concipi aliqualiter possit.
Diversimode autem
quaestio nobis sese offert, cum dupliciter ex illo divino mysterio contradictio
et paradoxon oriri nobis videntur: nam et principio contradictionis et
principio comparatae identitatis numericam plurium unitatem repugnare aestimare
possemus.
Tres sunt in Deo, Pater et Filius et Spiritus Sanctus: quomodo
unus Deus? Una et individua est divina Natura, non unitate illa universalium,
qua omnes homines sunt unus homo, sed unitate numerica ac veri nominis
identitate: siquidem una quaedam summa res est, quae veraciter est Pater et
Filius et Spiritus Sanctus, ut dicit IV Concilium Lateranense (Denz., 432). Quomodo ergo manent tres Personae? Quae
tandem ista distinctioni sociata identitas? Nonne apertissime principio
contradictionis repugnat illa unitas et non-unitas, distinctio et
non-distinctio?
En vero alterum
dubium, seu potius idem dubium aliter propositum: Pater est vere divina
Essentia, item Filius est eadem divina Essentia, et tamen distinguuntur
secundum rem, qui uni tertio realiter identificantur. Tritum est enim
hoc quod dicunt principium identitatis comparatae: Quaecumque uni et eidem sunt
eadem, sibi invicem sunt eadem. Tam inextricabilis quibusdam iste nodus visus
est, ut desperatissimam amplexi sententiam, transcendentiam huius principii
ipsiusque naturalis humanae mentis luminis in dubium revocare veriti non sint. Sunt namque, qui diserte contendunt, illud
principium, Quaecumque uni etc., si in tota abstractione et analogia entis
sumatur, abstrahendo ab ente creato et increato seu finito et infinito, esse
falsum (cf. Suarez, De Trinitate, lib. IV, c. 3).
Merito istam
sententiam reiiciunt communiter auctores, et ostendunt cum S. Thoma, nullam
repugnantiam adesse, quia idem affirmatur quidem et negatur de eodem, at non
sub eodem respectu. Essentia enim divina est quid absolutum, simul autem
infinitate sua etiam relativum genus continet. Identitas dicitur secundum
absolutum, distinctio vero secundum relativum, quod quamvis ab absoluto
realiter non sit diversum, virtualiter tamen, imo secundum praecisionem
rationis perfectam (cf. Billot, De Deo Trino, thes. VII) ab eo distinguitur.
Sic nullatenus implicat, quod Pater et Filius sunt unum quidscilicet secundum
absolutum genus, et quod tamen distinguun, tur, videlicet secundum relationum
oppositionem.
Verissimus iste
discursus, et omnino necessarius ad repugnantiam, quae apparet, auferendam. Et
tamen, numquid sa tisfacere ei poterit, qui quaerit non tantum auferre repugnantiam,
sed insuper, salva fide et reverentia huius augustissimi mysterii, CONCIPERE
aliqualiter seu analogice VIDERE processionem tam immanentem, ut procedens a
producente nonnisi relative distinguatur? Numquid enim assentire debemus his,
quae dicunt nonnulli: in ordinem Logicae formalis deportandum esse dubium et
regulis huius scientiae quasi mathematice dirimendum? (Cf. Michel DTC art.
Relations, col. 2155) Numquid dicemus, repugnantiam fuisse evidentem, si
ageretur de relativo inhaerente, nunc autem repugnantiam non adeo esse
evidentem, ut, si fides exigat, Relationes realiter oppositae in Deo non
possint admitti? (Cf. Galtier, De Trinitate, p. 199).
Audaciae forsitan
alicui hae quaestiones viderentur, et legem analogiae pronuntiabit: Positive
nequimus concipere, nisi ipsam formalissimam analogam rationem, abstrahentem a
modo creato vel increato; ea tantum analogico conceptu apprehendere valemus,
cuius exemplum in creatis praecessit: modus divinus a nostra cognitione quam
longissime avolat, negative et per viam remotionis attingitur. Identitatem vero
si dicis, distinctioni sociatam, istum modum excellentem dixisti, immanentia
tam intima est Deo propria, in ea praecise est ratio mysterii reposita: In Deo
namque, ait Ioannes a S. Thoma, distinguuntur extrema penes relativam
oppositionem tantum, apud nos autem verbum procedens, etiam quando ex plena
intelligentia procedit, non in sola relatione consistit. (In Ium Q.
27, disp. 12, art. 4 n. 29). Iteratoque idem auctor exponit, quomodo in
intellectu creato non sit nisi imitatio quaedam illius admirabilis unitatis,
quam fides in Deo agnoscit; quomodo identitas extremorum nullatenus habeatur in
mente humana, sed solummodo inclinatio atque tendentia in unitatem numericam:
In processione intelligibili id quod procedit ex vi ipsius processionis PETIT
unitatem eamdem numero cum obiecto a quo paritur et procedit. Petit, inquam,
unitatem in esse intelligibili, et ulterius inde potest inferri, quod sit
unitas in substantia et perfectione, quando esse intelligibile ad substantiam
pertinet, ut in Deo (Ib., n. 31, cf. art. 6 eiusdem disp. per totum).
Verissimum et
hoc: nam absurdissime homo intellectus homini seipsum intelligenti
consubstantialis diceretur; Deus vero intellectus a Deo seipsum intelligente,
est Filius natus a Patre, eamdemque numero habens divinam naturam, nam in Deo
solo esse est intelligere. Et ita videtur, quod temere positiva conceptio
divinae consubstantialitatis quaeratur.
Temere ergo eam
S. Augustinus quaesivit? Hanc ergo Trinitatem quod est Deus, ait, quomodo
INTELLIGIMUS esse Trinitatem? Non dixi: quomodo credemus? nam hoc inter fideles
non debet habere quaestionem. Sed si aliquo modo per intelligentiam possumus
VIDERE QUOD CREDIMUS, quis iste erit modus? (XV Trin. 6). Et quod peius est,
temere et inaniter se invenisse gratulatus est: dicit namque: Quisquis potest
intelligere verbum, non solum antequam sonet, verum etiam antequam sonorum eius
imagines cogitatione volvantur: hoc enim est quod ad nullam pertinet linguam,
eorum scilicet quae linguae appellantur gentium, quarum nostra latina est;
quisquis, inquam, hoc intelligere potest, iam potest videre per hoc speculum
atque in hoc aenigmate aliquam Verbi illius similitudinem de quo dictum est: In
principio erat Verbum, (ib. 16). Et ut multas alias S. Augustini
aliorumque Doctorum praetereamus sententias, nonne Angelicus Doctor veram
analogicam conceptionem huius mysterii sibi pollicitus est? His igitur consideratis, ait, utcumque CONCIPERE
possumus, QUALITER sit divina generatio accipienda, (IV C. G., c. 11). Haec
igitur sunt, quae de generatione divina, e sacris Scripturis edocti, utcumque
CONCIPERE possumus, (Ib., c. 13), Huius autem communicationis exemplum in
operatione intellectus CONGRUENTISSIME INVENITUR. Nam ipsa divina Natura
spiritualis est, unde per exempla spiritalia melius manifestatur, (De Potentia,
Q. 2, art. 1). Exitus Fi lii a Patre est secundum modum processionis
interioris prout verbum exit a corde et manet in eo: UNDE EXITUS ISTE IN DIVIVINIS
EST SECUNDUM SOLAM DISTINCTIONEM RELATIONUM, NON SECUNDUM ESSENTIALEM ALIQUAM
DISTANTIAM, (1° Q. 42, art. 5 ad 2). Nonne haec et multa huiusmodi id saltem
innuunt, id redolent, mysterium Trinitatis suapte natura intellectum quidem
creatum excedere, non vero perplexitate sua sed prae nimia pulchritudine?
Et revera, qui multum diligenter inspexerit quae scripsit S.
Thomas de Trinitatis mysterio, haud dubium quin comperiat, identitatem
extremorum quae tamen realiter opponuntur etiam in creatis inveniri. Aestimat
S. Thomas quod Unus Trinusque Creator congruentissimam sui in creatione
reliquit imaginem, consubstantialitatem divinam utcumque sed vere referentem,
mentem scilicet humanam, ubi habentur processiones verbi et amoris revera
immanentes. Qui ergo scripta S. Thomae assidue meditaverit, inveniet in seipso
quoddam generans, et inde generatam prolem mentis, quin tamen generans et
nascens ab invicem secundum absolutum genus differant. In analogia vero verbi sui ad Verbum Patris maxima
diligentia notabit, (haec est enim summa quaestionis), quae sint extrema ad
invicem opposita, quid sit pariens, quid nascens. Non tam obiectum pariens
dicet, neque subiectum intelligens, quamvis dici possint et ab ipso S. Thoma
interdum dicantur: tamen ut consubstantialitatem divinam cum S. Thoma
aliqualiter concipere valeat, ipsam notitiam actualem parientem considerabit,
et inveniet, intelligere et verbum non esse duas qualitates, sed unam dumtaxat,
et tamen esse duas res, notitiam et verbum, ad invicem non quidem
conSUBSTANTiales, cum sint quoddam accidens, sed tamen ita veraciter CoESSENTiales.
convenientes scilicet in uno intelligere foecundo, ut de tali immanentia
analogice et proinde aliqualiter positive concipi possit ipsa immanens in
foecundo sinu Patris Nativitas Filii Dei. Et progrediens tunc ulterius, facile
etiam spiramen amoris in se deteget, spiranti amori item coessentiale atque
utcumque immanentem processionem Spiritus Sancti a Patre et Filio repraesentans
.
Quam sententim,
ut ex auctoritate S. Thomae atque ex ratione theologica valide demonstremus,
primo in analogia verbi nostri distinctionem realem quaeremus, deinde unitatem
immanentiae, ut postea utrumque, i. e. distinctionem et unitatem in analogia
amoris etiam inveniri ostendamus. Sed ne eminentiam divini mysterii ita
laesisse vel minuisse videamur, pau ca etiam addemus de modo quo exsistentia
Trinitatis a nobis cognosci potest, i. e. per solam Revelationem, dicemusque
quare mysterium, Revelatione tradita, ineffabile semper remaneat. Unde quattuor
capitulis totum propositum complectemur; quo autem facilius legantur,
unumquodque capitulum suam doctrinam per modum theseos praefixam habebit.
II. De nomine
Verbi quatenus
distinctionem personalem dicit.
Thesis. Verbum
cordis a notitia actuali ipsum dicente non ratione potentialitatis adiunctae
sed ex ipsa sua formalissima ratione tam necessario realiter distinguitur, ut
qui in Deo poneret Verbum, eo ipso poneret Personam distinctam a Patre.
Ista sententia
est communis thomistarum, et defenditur ab eis contra Suarez.
Hic enim dictionem mentalem seu prolationem verbi, ac si esset productio
intellectionis considerat; ipsum vero intelligere verbum appellat, seu potius
informationem passivam intellectus a verbo. Dicit namque: In nobis advertere
oportet, hanc vocem intelligere posse esse ambiguam Nam potest praecise
significare producere actum intelligendi, vel recipere illum seu informari
illo, iuxta illud Aristotelis, Intelligere est quoddam pati. Vel certe potest
illa vox utrumque complecti, quia intelligere dicit actum immanentem, qui et
producitur et recipitur in agente. Si ergo primo modo accipimus intelligere in
nobis, sic revera non distinguuntur intelligere et dicere mentaliter. Nam iuxta
sententiam quam ego suppono et existimo omnino veram, VERBUM MENTALE IN NOBIS
NIHIL EST ALIUD QUAM ACTUS INTELLIGENDI IN FACTO ESSE, qui etiam conceptus et
notitia dicitur. Ergo dicere mentaliter nihil aliud est quam producere ipsum
intelligendi actum; ergo est idem quod intelligere sumptum praecise pro
actione. Quia vero frequenter sumitur intelligere pro ipsa obiecti perceptione.
ideo communiter includit informationem ipsius actus intelligendi, et hoc modo
distin guitur in nobis ex natura rei ab ipso dicere. Nam dicere tantum est
agere seu producere verbum, intelligere vero formaliter diçit informari
vitaliter ipso verbo, quae duo ex natura rei diversa sunt, ut ex philosophia
suppono, (De Trinitate, l. 1. c. 7, n. 5).
In duobus autem
aestimamus Suarez deceptum fuisse quorum prius est, quod in intelligere nostro
non distinguit inter ipsam formalem intelligendi rationem, et potentialitatem
quae intellectioni creatae convenit. Non enim emanatio actus spiritualis a
potentia ad rationem formalem intelligendi pertinet, sed est modus deficiens,
qui nonnisi creaturis convenire potest: est exitus de potentia in actum; ut
taceamus hoc quod illam emanationem productionem appellat: non enim intellectus
possibilis producit in se intelligere, sed intellectus agens illustratione
phantasmatum et reverberatione sui luminis ex phantasmatibus, intellectum
possibilem actuat atque in intellectionem provocat.
Alterum
in quo Suarez deceptum fuisse opinamur, est celebre illud: Intelligere est
quoddam pati, quod nimis ad literam sumpsit. Actualitatem vitalem
intellectionis non percipiens, etsi ore pronuntians, illam scilicet
apprehensionem obiecti qua intelligens, in se manens, quodammodo extra se egreditur,
(sed longe aliter quam actio praedicamentalis quae est in passo): multo minus
ultra ipsum intelligere terminum ab illo expressum atque formatum, cogitare
potuit.
Haec autem omnia facile patebunt,
cum genuinam intellectionis rationem a sensu communi acceperimus. Non enim a priore procedendum
est, nec principia philosophica inconsulto promendo, quae, nisi in sua origine
logica contemplentur, atque ad sua rursus principia examinentur, prave omnino
intelligantur necesse est.
Sensus
autem communis infallibili suo instinctu hoc sentit, intelligere esse QUODDAM
VIDERE, eodemque modo intellectum ad veritatem, quo oculum ad colorem referri.
Nec mirum, quia in creatione Dei valde bona, inferiora semper superiorum
imaginem retinent. Et quamvis perfectiora sint spiritualia ideoque quoad seipsa
magis intelligibilia, tamen, ut apte notat S. Augustinus: Illo ipso ordine
conditionis nostrae, quo mortales atque carnales effecti sumus, facilius et
quasi familiarius visibilia quam intelligibilia tractamus, (XI Trin. 1). Quare
autem inter ceteros sentiendi modos magis visio corporalis interroganda sit,
idem ibidem declarat S. Doctor: Potissimum testimonio utamur oculorum: is enim
sensus corporis maxime excellit, et est visioni mentis pro sui generis diversitate
vicinior..
Duo
autem maximi momenti de hac analogia statim colligere licebit: primo quidem,
intellectionem esse vitalem apprehensionem obiecti, non passivam ab illo
informationem, et tali modo intelligi debere axioma de intellectione patiente,
ut passio concipiatur praesuppositive ad formalem intelligendi rationem. Deinde
vero, intellectionem duobus modis fieri posse, ita scilicet ut obiectum aut
directe attingatur, aut mediante termino expresso, qui verbum mentale dicitur.
Cum vero haec duo statuerimus, statim inde tertio colligere poterimus, et
verbum realiter ab intellectione differre, et distinctionem istam ad ipsam formalem
rationem verbi pertinere: ita ut qui in Deo poneret Verbum, eo ipso poneret
generationem intelligibilem et duas Personas realiter distinctas, Patrem
generantem, nascentem vero Filium.
I. De
vitalitate intellectionis.
Nonne
quotidie experimur, visionem non esse passivam informationem, sed oculos active
quasi a se egredi, ut obiectum contemplentur et circa illud versentur? Omnino
mirabile illud S. Augustino videbatur: Quomodo anima quae sunt extra carnem
suam sentit, quae nonnisi in carne sua vivit? Annon ab eius carne longissime
absunt sidera in coelo? annon in coelo videt solem? an et in coelo vivit, quia
et in coelo sentit, et sensus esse non potest, ubi vita non est? (Ep. 137, 2).
Et utique actus visionis aliud inhaesionis subiectum non habet nisi potentiam
visivam; non enim sicut actio est in passo, i. e, entitative, ita et visio est
in obiecto. Obiectum non patitur a vidente, quinimo non realiter ad ipsum
refertur sed secundum rationem tantum. Et nihilominus oculus in videndo,
actualitate sua formas sive colores apprehendit, et hoc modo in seipso manens,
alia a se occupat atque arripit. Quare et S.
Thomas loquitur de actu videntis, secundum quod EXIT a vidente», (I Q. 8, art.
4 ad 6).
Neque tamen propterea negamus,
quominus in vidente habeatur informatio passiva a viso, sed negamus, visionem
formaliter illa informatione constitui; negamus etiam sensum communem statim
illam informationem experiri; et dicimus cum thomistis, informationem et
passionem se habere praesuppositive ad visionem, nec aliter quam a ratione
reflexa posse explorari.
Ut enim hoc non illud videam, i. e.
ut hac visione taliter specificata utar seu operer, oportet penes me habeam
speci ficationem apprehendendam, quia quale est unumquodque, ta lia operatur (I
C. G., 53, § Ulterius). Forma igitur visi non tantum terminat visionem, quod in
visione corporali experimur, sed etiam ut principium et radix eiusdem visionis
se habet, quod philosophice statuimus.
Potentia
igitur, ut eliciat actum suum, informari debet “specie impressa” seu ipsa forma visibili; sed
visio non consistit in illa passione i. e. receptione speciei, imo est effectus
passivae informationis, et formaliter consistit in actione vitali obiectum
apprehendendi.
Eodem
ergo modo de intellectu iudicemus. Intellectus et ipse vitaliter apprehendit
obiectum intellectum, et in hoc consistit formalis ratio intelligendi. At illud
supponit, saltem ut. in pluribus, passivam receptionem formae intelligibilis
seu speciei impressae, et ipsum intelligere sequitur ad hanc formam
intelligibilem, sicut actio transiens sequitur ad quamdam formam accidentalem
operantis (ut calefacere ad calorem), et sicut esse naturale sequitur ad formam
substantialem. Si vero intellectus iam tali forma intelligibili formatus est,
(sicut intellectus angelicus est ad sui cognitionem naturaliter determinatus,
connaturaliter vero, i. e. per species infusas ad totum ordinem universi
cognoscendum), tunc sine ulla passione completur huiusmodi perfecta
intellectio. Ex quo patet, passionem non tantum praesuppositive sed et
accidentaliter se habere ad formalem intelligendi rationem.
Quae
diximus ipsius S. Thomae, imo et thomistarum esse sententiam, nunc paucis
ostendamus.
• In tantum ipsum
intelligere, ait S. Thomas, specificatur per obiectum suum, in quantum forma
intelligibilis est principium intellectualis operationis. Nam omnis operatio
specificatur per formam, quae est principium operationis, sicut calefactio per
calorem. Unde per illam formam intelligibilem specificatur intellectualis
operatio, quae facit intellectum in actu, (I Q. 14, art. 5, ad 3).
• Actio quae
manet in agente... consequitur unionem obiecti cum agente. Ex hoc enim quod
intellectum fit unum cum intelligente, consequitur intelligere quasi quidam
effectus differens ab utroque (Q. 54, art. 1, ad 3).
• In actione quae manet in agente oportet, ad hoc quod proredat
actio, quod obiectum uniatur agenti, sicut oportet quod sen sibile uniatur
sensui, ad hoc quod sential actu. Et ita se habet obiectum unitum potentiae ad
huiusmodi actionem, sicut forma quae est principium actionis in aliis
agentibus. Sicut enim calor est principium formale calefactionis, ita SPECIES
REI VISAE EST PRINCIPIUM FORMALE VISIONIS IN OCULO. Sed considerandum est, quod huiusmodi species
obiecti qaandoque est in potentia tantum in cognoscitiva virtute, et tunc est
cognoscens in potentia tantum; et ad hoc quod actu cognoscat. requiritur quod
potentia cognoscitiva reducatur in actum speciei. Si autem semper eam actu habeat,
nihilominus per eam cognoscere potest, absque aliqua mutatione vel receptione
praecedenti. Ex quo patet, quod MOVERI AB OBIECTO NON EST DE RATIONE
COGNOSCENTIS IN QUANTUM EST COGNOSCENS, SED IN QUANTUM EST POTENTIA
COGNOSCENS», (Q. 56, art. 1).
Moveri et pati
convenit intellectui secundum quod est in potentia. (Ib., ad 3).
• Intelligens et intellectum, prout ex eis est effectum unum
quid, quod est intellectus in actu, sunt unum principium huius actus qui est
intelligere... Unde INTELLIGENS NON SE HABET UT AGENS VEL UT PATIENS NISI PER
ACCIDENS, (De Veritate, Q. 8, art. 6, c. cf. ad 3, ad 8, ad 11).
• Cognoscens et cognitum non se habent sicut agens et patiens
sed sicut duo ex quibus fit unum cognitionis principium (Ib. art. 7, ad 2 in
contrarium, cf. art. 8 ad 15).
• Intellectum per
se non est similitudo rei intellectae per quam informatur intellectus ad
intelligendum. Intellectus enim non potest intelligere nisi secundum quod fit
in actu per hanc similitudinem, sicut nihil aliud potest operari secundum quod
est in potentia sed secundum quod fit actu per aliquam formam. Haec ergo
similitudo se habet in intelligendo sicut intelligendi principium, ut calor est
principium calefactionis, non sicut intelligendi terminus. (De Potentia, Q. 9
art. 5).
SIGNIFICAT ENIM
IPSUM INTELLIGERE APPREHENSIONEM EIUS QUOD INTELLIGITUR PER INTELLECTUM, (IV C.
G. 11 § Mani festum).
E thomistis
Ioannes a S. Thoma audiatur: Ad id quod dicitur ex Philosopho, quod intelligere
est quoddam pati, dicitur id verificari causaliter et praesuppositive ad
intelligere, non formaliter, quia antecedenter ad actum ipsum intelligendi
debet intellectus informari obiecto seu specie intelligibili, et sic factus
intellectus in actu operatur ACTIVE et emanative ipsum actum intelligendi... Et
hic sensus est tam manifestus in ipso Philoso pho, ut mirari satis non possum,
viros doctos sic axioma istud accepisse, quod intelligere est quoddam pati,
quasi voluerit Phi losophus formalem rationem intelligendi non in operatione
emanante, sed in informatione passiva constituere, (In I Q. 27. disp. 17 art.
4, п. 24).
• Formalis ratio
vitalitatis non explicatur in ipso actu et in ipso vivente per pati et
informari, sed per agere et A SE EMITTERE, quia vitalitas consistit formaliter
in se movere. Hoc autem quod est informare et potentiam informari a qualitate.
est commune viventi et non viventi. (Ib. art. 5 n. 13).
• Ut aliquis
dicatur intelligens, et intellectio ipsa seu intelligere conveniat subiecto,
non sufficit informatio et inhaerentia actus vel conceptus, sed requiritur
processio et EGRESSIO ACTUS AB OPERANTE... quia intelligere formalissime est
actus viventis ut vivens est; vitalitas autem non convenit actui pro ea parte
praecise qua inhaeret in vivente, quia hoc passivum est, et passivum non est
vitale; sed pro ea parte qua active est a vivente, quia de ratione viventis
formalissime est ut moveat se, non ut patiatur. Ergo cum intelligere sit
vivere, formalissime erit movere a se, non pati et informari ab obiecto,
quatenus APPREHENDIT ILLUD ET FIT UNUM CUM EO... Itaque operatio intellectus...
versatur circa obiectum... APPREHENDENDO OBIECTUM ET TRAHENDO AD SE SEU
FACIENDO ILLUD UNUM SIHI... Significat enim intelligere apprehendere obiectum,
ut ex D. Thoma diximus supra IV C. Gentes, c. 11, (Ib., n. 14).
Ne autem circa
pugnas verborum languescamus, in hoc ultimo loco observandum est, quomodo et
ipsum intelligere formaliter sumptum possit dici informatio ab obiecto,
scilicet, quatenus apprehendit illud. Quod fusius paulo inferius idem auctor
ita explicat: Dicitur autem intelligere importare ordinem seu habitudinem
informationis, non informationis a qua litate repraesentativa, hoc numquam
dixit S. Thomas, sed informationis rei intellectae, quae non est informatio
causae formalis intrinsecae sed formalis obiectivae, quae solum informat
specificando et tamquam terminus intellectus fit unum apprehensive cum ipso
intelligere, seu unum obiective, et HOC FIERI UNUM VOCATUR INFORMATIO, scilicet
informatio obiectiva», (Ib.). Unde palam fit, talem informationem nullatenus
esse passivam sed maxime activam et vitalem. neque esse contra rationem huiusmodi
informationis, quod ulterior terminus, tamquam actus ex actu erumpens, ab eo
procedat. De quo termino, i. e. verbo cordis, nunc dicamus.
2. De verbo
cordis.
Eadem analogia
cum visione corporali utentes, qua, ipsa natura docente, de intellectu
spirituali instruimur, facillime illud statuere poterimus, sicut in ordine
corporali, ita et in ordine spiritualis intellectionis, duos esse apprehendendi
modos.
Alio enim et alio
modo qualitates visibiles apprehendimus, tam evidenter inter se distinctas, ut
duas potentias visivas ponere, apertissimae sit necessitatis. Modo enim in ipsa
re quae extra nos est, colores et figuras apprehendimus, et tunc miro modo
ipsum obiectum per se, nulla specie vicaria mediante, terminat visionem. Modo
vero totus intra nos visionis processus se evolvit: possumus namque clausis
oculis corporis, quibusdam oculis cordis obiectum semel visum interne apprehendere,
exprimentes nobismetipsis quod capiamus, simul obiectum apprehendendo et
imaginem eius pariendo: et tunc ad talem imaginem seu speciem expressam visio
ista interna terminatur. Duo proinde media in tali cognitione po nenda sunt,
species impressa et species expressa, cum tamen in priore videndi ratione
species impressa tantum habeatur, quam ut principium visionis potentiae
impressam supra necessariam esse ostendimus.
Similiter ergo in
intellectu duo actuum genera distinguere oportebit, (quare non duas potentias,
mox dicemus), actum meri intelligere seu visionis immediatae, qua res extra nos
in sua entitate physica et simul in sua ratione intelligibili apprehenditur, et
actus conceptionis intellectualis, qua potentia format in seipsa quidditatem
rei intellectae atque speciem expressam foecunda parit. Ista species
verbum mentis etiam dicitur, nam intellectus loquitur sibi, obiectum sibi
dicit: unde et actus conceptionis dictio merito appellatur.
Quos duos modos S. Thomas saepe supponit et quandoque
diserte admittit, ut cum dicit: In nobis dicere non solum importat intelligere,
sed intelligere cum hoc quod est ex se exprimere aliquam conceptionem, (De
Veritate, Q. 4, art. 2 ad 5).
Statim vero advertendum est, actum simplicis visionis intellectualis,
ut in pluribus, impediri. Nam res extra nos non sunt actu intelligibiles, sicut
colores, accedente lumine, sunt actu visibiles. Neque ipsae etiam essentiae
angelicae imme. diate intellectionem terminare possunt: virtualiter tantum implicant
proprietates suas; intellectio autem non potest terminari ad quid habituale,
sed requirit vividam actualissimamque intentionem, in qua ipsum cognitum
fulgide resplendeat. Nam et colores oculo non attinguntur, nisi quatenus eodem
lumine perfunduntur quod implet oculum. Ut intelligere terminare possit, nec ipsum
absorbeat, eodem gradu actualitatis obiectum fulgeat oportet, quo ipsa
intellectio. Unde divina Essentia,
quae est ipsum suum lumen intellectuale, (nam in Deo et in eo solo idem est
esse et intelligere), visione simplici attingi potest, et a seipso et a Beatis
videntibus eam. Et hanc rationem assignat Angelicus, loquens de Angelis: Nondum
tamen ad ultimam perfectionem vita ipsorum pertingit, quia, licet intentio
intellecta sit eis omnino intrinseca, non tamen ipsa intentio intellecta est
eorum substantia, QUIA NON EST, IDEM IN EIS INTELLIGERE ET ESSE. Ultima igitur
perfectio vitae competit Deo, IN QUO NON EST ALIUD INTELLIGERE ET ALIUD ESSE,
(IV C. G., c. 11).
Omnis igitur
intellectio creata, praeter visionem beatam, (quae revera aptissime VISIO, non
conceptio appellatur) omnis, inquam, alia intellectio creata fit per modum
conceptionis seu dictionis. Unde dicit S. Thomas: Non aliter possumus
intelligere, nisi huiusmodi conceptionem exprimendo, et ideo OMNE INTELLIGERE
IN NOBIS PROPRIE LOQUENDO EST DICERE. SED DEUS POTEST INTELLIGERE SINE HOC QUOD
ALIQUID EX IPSO PROCEDAT SECUNDUM REM, QUIA IN EO IDEM EST INTELLECTUS ET INTELLECTUM
ET INTELLIGERE, (De Veritate, Q. 4. art. 2, ad 5).
Hinc explicatur,
quare in analogia inter intellectum et sensum, intellectus fere semper
comparetur imaginationi, non visioni externae, ut in his verbis S. Thomae: Est
enim aliqua cognoscitiva potentia, quae cognoscit tantum recipiendo, non autem
ex receptis aliquid formando, sicut sensus simpliciter cognoscit illud cuius
speciem recipit et nihil aliud. Aliqua vero potentia est, quae non solum
cognoscit secundum quod recipit, sed etiam ex his quae recipit potest aliquam
aliam speciem formare, sicut patet in imaginatione, quae ex forma auri recepta
et forma montis format phantasma aurei montis. Et similiter est in intellectu,
quia ex forma generis et differentiae comprehensa, format quidditatem speciei,
(De Veritate, Q. 8, art. 5).
Restat ut
breviter indicemus, quare in intellectu duo actuum genera posuerimus, non in
parte intellectiva duas potentias, unam visivam, alteram conceptualem.
Imaginatio enim a visione externa realiter differt, tum propter maiorem amplitudinem
obiecti (nam sonos imaginamur, videre non possumus, et similiter est de aliis
sensatis sensuum externorum), tum praecipue propter diversam potentiae
habitudinem ad speciem impressam. Sensus enim externus ad eam recipiendam
tantum aptus exsistat oportet, imaginatio potius ad retinendam et conservandam.
Et quamvis recipere et retinere quoad se ad idem principium reducantur, tamen
IN CORPORA LIBUS diversa requirunt principia, sicut dicit S. Thomas: Recipere
et retinere reducuntur in corporalibus ad diversa princi pia: nam humida bene
recipiunt et male retinent, e contrario autem est de siccis, (1ª Q. 78, art.
4). Hoc ergo respectu-i. e. non
attendendo ad maiorem latitudinem obiecti sed comparando tantum imaginationem
qualitatum visibilium et visio, nem externam, PER ACCIDENS ET RATIONE
CORPOREITATIS diversificantur hae duae potentiae, non per se et ratione
diversae cognitionis: Ad rationem enim potentiae passivae pertinet con servare
sicut et recipere. (Ib., Q. 79, art. 7.) Quod autem species expressa exprimitur
vel non exprimitur, neque hoc aliam et aliam potentiam requirit, sed ex maiore
vel minore foecunditate et vi cognitionis intra eamdem lineam explicatur, sicut
infra magis patebit. Unde in parte intellectiva non duae potentiae
distinguuntur, sed tantum duo genera actuum, visionis scilicet et conceptionis
vel dictionis. Unde et dicit S. Thomas: “ Videmus quod diversa quae in
inferiori ordine potentiarum pertinent ad diversas potentias, in superiori
ordine pertineut ad unum, sicut sensus communis apprehendit sensata omnium sensuum
propriorum. Apprehendere igitur et conservare, quae in parte animae sensitivae
pertinent ad diversas potentias, oportet quod in suprema potentia, scilicet
intellectu, uniantur, (III C. G. c. 74).
3. De
distinctione verbi ab intelligere et de Verbo Dei.
Ex hactenus
dictis iam triplicem conclusionem colligere licebit. quam in thesi indicavimus,
i. e verbum cordis in nobis realiter differre ab intelligere a quo exprimitur;
et hoc non esse potentialitatis adiunctae, sed ad ipsam formalem dictionis
rationem pertinere; atque proinde Verbum in Deo poni non posse, quin ponatur
Persona distincta.
1º Secundum
disertam Angelici doctrinam, intentio intellecta sive verbum cordis realiter
differt et ab intellectu, et a specie impressa, et ab ipsa actuali notitia
mentis, atque demum ab obiecto intellecto. Sed quia iam audivimus, quomodo duo
media in intelligendo ab invicem diligenter distinguat (De Potentia, Q. 9, art.
5, supra p. +2): videamus iam, quod non minus accuratae ab obiecto intellecto
atque ab ipso potissimum intelligere (quod nostri in praesenti interest) verbum
mentis discernit:
Intelligens in
intelligendo ad quattuor potest habere ordi nem, scilicet ad rem quae
intelligitur, ad speciem intelligibilem qua fit intellectus in actu, ad suum
intelligere et ad conceptionem intellectus. Quae quidem conceptio a
tribus praedictis differt: a re quidem intellecta, quia res intellecta est
interdum extra intellectum, conceptio autem intellectus non est nisi in
intellectu; et iterum conceptio intellectus ordinatur ad rem intellectam sicut
ad finem: propter hoc enim intellectus conceptionem rei in se format, ut rem
intellectam cognoscat. Differt autem a specie intelligibili, nam species
intelligibilis qua fit intellectus in actu consideratur ut principium actionis
intellectus, cum omne agens agat secundum quod est actu: actu autem fit per
aliquam formam, quam oportet esse actionis principium. Differt autem ab actione
intellectus, quia praedicta conceptio consideratur UT TERMINUS ACTIONIS ET
QUASI QUODDAM PER IPSAM CONSTITUTUM, Intellectus enim sua actione format rei
definitionem vel etiam propositionem affirmativam seu negativam, (De Potentia,
Q. 8, art. 1).
Verbum igitur non est intelligere, sed quoddam expressum per
intelligere ab eoque formatum est speculum vivum in quo obiectum
intelligibiliter resplendet et praebet se aspectui intelligentis; est species
quaedam, non operatio, est expressum non exprimens. Realiter ergo differunt
notitia et verbum.
2º Simul inde colligitur, non imperfectionis seu limitationis
vel potentialitatis esse talem distinctionem; non eam convenire verbo quia est
quid creatum, sed quia est verbum. Est
enim de ipsa formali ratione verbi, quod sit quid prolatum ab intelligere,
sicut sermo est ab ore prolatus. Non tamen invenitur neque est possibile neque
intelligibile, quod aliquid sit principium sui, quod sit simul causa et
causatum, producens et procedens, oporteret enim quod esset (saltem natura)
prius seipso, quod est absurdum.
Unde longe aliter hanc distinctionem consideremus, quam
illas quae inter intelligentem et virtutem intellectivam, vel inter virtutem et
formam intelligibilem, vel inter virtutem et actualem notitiam, vel demum inter
intelligentem et obiectum intellectum intercedunt. Intelligens enim a sua
virtute, et virtus a sua actione secundum rem differunt sicut potentia et actus
seu sicut perfectibile et perfectio, quod est limitationis et potentialitatis.
Talis distinctio tendit ad unitatem et modulo suo unitatem imitatur, fieret
unum si posset: Omnis enim compositio est unio. (De Potentia, Q. 7, art. 1 ad
10) et: Compositio est quaedam imitatio unitatis, unde et unio dici tur, (De
Veritate, Q. 2, art. 7, ad 3). Talem unionem si in Deum transferas, omnem
distinctionem evanescentem videbis et in omnimodam unitatem se vertentem.
Idem dicendum de distinctione inter intellectum et formam
intelligibilem seu speciem impressam: nam actuando et determinando species
foecundat potentiam. Imo non aliter
potest esse de distinctione reali inter intelligentem et obiectum intellectum.
Non enim est de ratione formali obiecti, ut sit aliud a subiecto intelligente.
Intelligens namque in intelligendo fit unum cum obiecto, fit ipsum intellectum,
illo modo essendi secundum repraesentationem, quem infra paulo fusius expo
nemus. Unde tantum abest, ut distinctio realis inter intelligentem et
intellectum requiratur, ut eorum identitas sit summa intellectionis perfectio.
Unde et S. Thomas demonstrat quod Deus, cum maxime sibiipsi sit unum, maxime
seipsum intelligit. (I C. G. 47). Et omnia quae diximus recapitulans dicit: Et
sic patet ex omnibus praemissis, quod in Deo intellectus, intelligens, et id
quod intelligitur, et species intelligibilis, et ipsum intelligere sunt omnino
unum et idem, (I" Q. 14, art. 4).
Longe aliter distinctionem verbi ab intelligere consideremus:
haec enim duo extrema in nobis non uniuntur sed opponuntur. Omnis namque causa
suam sibi operationem unit, qua actuatur et causans constituitur: effectum vero
vel OPERATUM extra se ponit. Operans
qua talis, ab operatione qua tali completur, operatum vero qua tale secum non
compatitur. Et hoc quia necessario et de sua ratione formali distinguuntur et
relative opponuntur causare et causari, activum et passivum.
3º Cum ergo
verbum cordis in nobis de sua formali ratione habeat, quod ab altero procedat,
sine distinctione reali a dicente ne intelligi quidem poterit. Unde si Verbum
in Deo ponis, quod absque Revelatione non potes, eo ipso Verbum realiter
progrediens posuisti, et cum omne quod est in Deo sit Deus et totus Deus,
ponendo Verbum, posuisti quid subsistens in divina Natura, posuisti Personam
divinam ab alia Persona divina, quae Verbum dicit, realiter distinctam:
posuisti Filium nascentem a Patre. Quae omnia in diserta doctrina Angelici
Doctoris habentur:
• Oportet quod
nomen Verbi secundum quod proprie in di vinis accipitur, non sumatur
essentialiter sed tantum personali ter, (I Q. 34, art. 1).
Nihil eorum quae
ad intellectum pertinent personaliter dicitur in divinis, nisi solum verbum.
Solum enim verbum significat aliquid ab alio emanans», (Ib., ad 2).
Anselmus
improprie accepit dicere pro intelligere, quae tamen differunt. Nam intelligere
importat solum habitudinem intelligentis ad rem intellectam, in qua nulla ratio
originis importatur, sed solum informatio quaedam in intellectu nostro, prout
intellectus noster fit in actu per formam rei intellectae. In Deo autem
importat omnimodam identitatem, quia in Deo est omnino idem intellectus et
intellectum. Sed dicere importat principaliter habitudinem ad verbum conceptum,
nihil enim est a'iud dicere, quam proferre verbum, (Ib., ad 3. cf. etiam Q. 28,
art. 4. ad 1).
• Verbum intellectus in nobis DUO HABET DE SUA RATIONE:
SCILICET QUOD EST INTELLECTUM ET QUOD EST AB ALIO EXPRESSUM. Si ergo secundum utriusque similitudinem verbum
dicatur in divinis, tunc non solum importabitur per Verbum divinum processus
rationis sed etiam rei. Si autem secundum similitudinem alterius tantum,
scilicet quod est intellectum, sic hoc nomen Verbum in divinis non importabit
processionem realem sed rationis tantum, sicut et hoc nomen intellectum. Sed
hoc non erit secundum propriam verbi acceptionem, quia si aliquid eorum quae
sunt de ratione alicuius auferatur, iam non est propria acceptio. UNDE SI
VERBUM PROPRIE ACCIPIATUR IN DIVINIS NON DICITUR NISI PERSONALITER, (De
Veritate, Q. 4, art. 2, ubi videatur ex integro corpus articuli).
Dupliciter potest
aliquid procedere ab altero: uno modo sicut actio ab agente vel operatio ab
operante, alio modo SICUT ORERATUM AB OPERANTE. Processus ergo operationis ab
operante non distinguit rem per se existentem ab alia re per se existente, sed
distinguit perfectionem a perfecto, quia operatio est perfectio operantis. Sed
processus operati distinguit unam rem ab alia. In divinis autem non potest esse
secundum rem distinctio perfectionis a perfectibili. Inveniuntur tamen in Deo
res ab invicem distinctae, scilicet tres Personae; et ideo processus qui
signifi catur in divinis ut operationis ab operante non est nisi rationis
tantum, sed processus qui significatur ut rei a principio potest in Deo
realiter inveniri, (Ibid., ad 7, cf. etiam ad 1, ad 2, ad 4, ad 6, ad 8).
Verbum in divinis
NON POTEST DICI NISI PERSONALITER, SI proprie accipiatur. (De Potentia, Q. 9,
art. 9. ad 7).
• Istud Verbum
Dei... (est) quoddam completum subsistens in natura divina, habens rationem ab
altero procedentis: SINE HOC ENIM VERBUM INTELLIGI NON POTEST, (De rationibus
fidei, c. 3).
• Verbum proprie
loquendo SEMPER PERSONALITER ACCIPITUR IN DIVINIS, cum non importet nisi quid
expressum ab intelligente, (In loannem, cap. 1, Vivès t. XIX, p. 678).
Patet igitur ex
praedictis, quod nomen verbi distinctionem personalem ponit in divinis: sed
dicit etiam unitatem essentiae; de quo nunc disserendum est.
III. De nomine
Verbi quatenus unitatem essentiae dicit.
Thesis. Cum
verbum in Intellectu nostro conceptum de sua formali ratione habeat, quod
coessentiale maneat actuall notitiae a qua procedit: fundamentum praebet ad
consubstantialitatem divini verbi analogice concipiendam.
Coessentialitatem
nostri verbi prius ex auctoritate S. Thomae, deinde ex ratione demonstrare
intendimus, ut deinde rem ad theologica transferamus.
1.
Coessentialitas verbi ex S. Thoma probatur.
Doctrina
philosophica S. Thomae de coessentialitate verbi cordis in quodam argumento
theologico invenitur, quo consubstantialitatem Verbi Dei cum Patre manifestare
solet. Unde praesciendum, quod tripliciter eadem consubstantialitas a S. Thoma
probatur:
Primo
quidem ex simplicitate Dei. Omne enim, uti iam
diximus, quod inest Deo, est Deus et totus Deus. Unde omnis distinctio realis
in Deo est necessario distinctio personalis. Hoc argumentum invenies, plus
minusve distincte:
I Q. 27, art., 3, ad 2, et Q. 28,
art. 2 ad 1.
III Q. 3, art. 3, ad 1.
IV C. G., c. 7 § Amplius, quidquid.
c. 12
in medio.
c. 14 §
Ex hoc autem patet.
§ Ex
hoc etiam patet.
De
Potentia Q. 9, art. 9, ad 6, ad in contrarium.
Secundum
argumentum procedit ex ratione verbi, in quantum obiectum repraesentat eiusque
vices gerit. Intelligens enim in intelligendo ita tendit ad sibi uniendum
intelligibiliter obiectum intellectum, ut substantialiter fieret ipsum, si
possi bile esset. Sed nullius creaturae esse naturale simul etiam est esse
intelligibile,
in Deo autem est, quia Deus solus est suum intelligere. Homo ergo seipsum intelligens non fit homo intellectus
substantialiter sed accidentaliter: Deus vero seipsum intelligens est Deus
intellectus substantialiter. Ita fere argumentum legitur:
1 Q. 27, art. 1, ad 2.
art. 2, c. § Procedit enim per
modum.
IV C.
G. C. 11 § Non autem sic est: Ipsum vero Verbum Dei ex hoc ipso quod est Deus
intellectus, est verus Deus habens naturaliter esse divinum, eo quod non est
aliud naturale esse Dei et aliud eius intelligere..
Ib. c.
14 § Et quia Fili, Dei generatio
c. 26 §
Huiusmodi autem
Compendium
Theologiae, c. 50.
Saepissime
etiam hoc secundum argumentum legitur apud Ioannem a S. Thoma (v. g. supra p.
3), cui hic apex videtur totius theologiae S. Thomae de Verbo Dei. Et tamen, si
ita sumatur nomen Verbi, imperfectius numericam essentiae unitatem dicit: non
ex ipsa scilicet verbi ratione sed ex infinitate verbi seu modo divino eius.
Unde longe pulchrius est: Tertium argumentum, quod procedit ex ratione formali
verbi, in quantum non ad obiectum refertur (= conceptus obiectivus) sed ad
subiectum (conceptus formalis). En vero istud argumentum, sicut in forma redigi
posse videtur:
Nomen
Verbi in Deo proprie dicitur, ita ut ratio signifi cata per hanc vocem verbum
interius conceptum vere et formaliter in Deo salvetur, quamvis iuxta modum
eminentiorem, qui modus a nobis per viam negationis et remotionis attingitur.
Atqui
VERBUM NOSTRUM DE SUA RATIONE HABET, QUOD IN PROCEDENDO AB ACTUALI NOTITIA
MENTIS, IPSI COESSENTIALE MANEAT NEQUE HABEAT ALIUD ESSE NISI IPSUM ISTUD
INTELLIGERE A QUO PROCEDERE NON DESINIT, SED INTELLIGERE PASSIVE SUMPTUM, UT
ITA VERBUM SIT SUUM NASCI, NON ALIA QUALITAS NATA.
Ergo
Verbum Dei est notitiae Dei seu eius intelligere coessentiale.
Iam
vero in Deo idem est esse et intelligere.
Ergo
Verbum Dei, cum sit coessentiale illi notitiae substantiali qui est ipse Deus,
ita ab eo procedit, ut maneat ei in unitate numerica eiusdem substantiae vere
consubstantiale.
Et cum
ulterius verbum nostrum, notitiae coessentiale sit etiam illi notitiae perfecte
simile, idque vi originis intelli gibilis, non solum ratione coessentialitatis,
(nam verbum pro. cedit, ut manifestet notitiam et haec splendescat, verbum est
lux et splendor et imago notitiae): ideo vivens Verbum Dei, consubstantiale
viventi Deo dicenti, procedit in similitudinem naturae, i. e. nascitur proprie
tamquam Filius a Patre, ut ita in nomine Verbi eadem proprietas importetur quae
in nomine Filii.
De ista
Filiatione qua tali hic non videtur dicendi locus, sed ostendendum est, S.
Thomam consubstantialitatem Verbi Dei ex coessentialitate nostri verbi
demonstrare. Ad quod tres testimoniorum series adducemus, explicita scilicet,
et quasi-explicita, et implicita.
Prima
series: testimonia explicita.
•
Huiusmodi autem verbum nostri intellectus est quidem extrinsecum ab esse ipsius
intellectus, non enim est de essentia sed est quasi passio ipsius, NON TAMEN EST
EXTRINSECUM AB IPSO INTELLIGERE intellectus, cum ipsum intelligere compleri non
possit sine verbo praedicto. Si ergo aliquis intellectus sit cuius intelligere
est suum esse, oportebit quod illud Verbum non sit extrinsecum ab esse ipsius
intellectus sicut nec ab intelligere. Oportet ergo quod eius Verbum non sit
extra essentiam eius sed ei coessentiale. Sic ergo in Deo potest inveniri origo
alicuius ex aliquo, scilicet Verbi et proferentis Verbum, unitate essentiae
servata. (De Potentia, Q. 8, art. 1).
In intellectu nostro aliud est intelligere et aliud esse:
et ideo verbum conceptum in intellectu nostro, cum procedat ab intellectu in
quantum est intellectus, non unitur ei in natura SED SOLUM IN INTELLIGERE.
Intelligere autem Dei est esse eius: unde Verbum quod procedit a Deo in quantum
est intelligens, procedit ab eo in quantum est existens; et propter hoc Verbum
conceptum habet eamdem essentiam et naturam quam intellectus concipiens. Et
quia quod recipit naturam in rebus viventibus dicitur genitum et filius, Verbum
divinum dicitur genitus et Filius, (De Potentia, Q. 9, art. 5).
Quum
autem intellectus divinus non solum sit semper in actu, sed sit etiam ipse
actus purus, oportet quod substantia intellectus divini sit ipsum suum
intelligere, quod est actus intellectus. ESSE AUTEM VERBI INTERIUS
CONCEPTI SIVE INTENTIONIS INTELLECTAE EST IPSUM SUUM INTELLIGI. Idem ergo esse
est Verbi divini et intellectus divini, et per consequens ipsius Dei, qui est
suus intellectus. Esse autem Dei est eius essentia vel natura. Verbum igitur
Dei est ipsum Esse divinum et Essentia eius, et ipse verus Deus, (IV C. G., c.
11, § Manifestum est enim).
Observandum est, S. Thomam in hoc capite 11 quarti libri
contra Gentiles iterato docere, quod esse intentionis intellectae, i. e. verbi
cordis, est ipsum suum intelligi. Paulo enim inferius habetur: Quum intentionis
intellectae esse sit ipsum suum intelligi. Et paulo superius textus
authenthicus ita legit: Quod autem intentio intellecta non sit ipse intellectus
in nobis, ex eo patet, quod esse intentionis intellectae in ipso intelligi
consistit, non autem esse intellectus nostri, cuius esse non est suum
intelligere. (ed. leonina; textus receptus habet: in ipso intellectu
consistit.).
Ut autem verus sensus istius dictionis appareat, scilicet
verbum esse suum intelligi, observandum, non obiectum tantum in verbo
intelligi, sed ipsum etiam verbum intelligi, i. e. exprimi. Sicut enim si quis
patrem suum lugeret mortuum, et patrem posset dici plorare, et plorare
lacrymas, i. e. eas profundere, ita et qui intelligit, simul obiectum
intelligit, i. e. apprehendit, et verbum intelligit, i. e. profundit, nam
inteligendo exprimimus verbum, sicut infra magis patebit. Trita sunt huiusmodi
in omnibus linguis, quamvis frequentius in Scriptura Sacra occurrere videantur;
ibi enim legimus v. g. • Cogito super vos cogitationes (Ier. XXIX, 11), In
praecepto quod mandasti (Ps. VII), ἔχάρησαν χαρὰν
μεγάλην (Matt. II, 10) et multa similia.
Verbum igitur intelligitur iuxta D. Thomam, i. e.
exprimitur, producitur ab ipso actuali intelligere. Sed esse verbi ita concepti
nihil est aliud nisi suum intelligi, i. e. ipsum suum produci, ipsum suum
nasci. Si ita legitur istud ultimum testimonium, argumentum omnino idem cum
praecedentibus praebet, quae aliam expositionem non habent, et omnia plane
procedent:
Esse divini Intellectus est suum intelligere.
Esse autem omnis verbi est suum intelligi.
Idem ergo esse
est Verbi divini et intellectus divini, quamvis active habeatur ab intellectu (
intelligere), passive a Verbo ( intelligi). Quod quomodo sit, mox indicabitur:
nunc autem alia testimonia legamus.
Secunda series:
testimonia quasi-explicita.
• Considerandum
est autem, quod cum in nobis sit aliud esse naturale et intelligere, oportet
quod verbum in nostro intellectu conceptum, QUOD HABET ESSE INTELLIGIBILE
TANTUM, alte rius naturae sit quam intellectus noster, qui habet esse naturale.
In Deo autem idem est esse et intelligere. Verbum igitur Dei, quod est in Deo,
cuius Verbum est secundum esse intelligibile, idem esse habet cum Deo, cuius
est Verbum. Et per hoc oportet quod sit eiusdem essentiae et naturae cum ipso,
et quod omnia quaecumque de Deo dicuntur, Verbo Dei conveniant. Et inde est,
quod in regula catholicae fidei docemur confiteri Filium consubstantialem
Patri, (Compendium Theologiae cc. 41-42).
Tertia
differentia est, quod verbum nostrum non est eiusdem naturae nobiscum, sed
Verbum divinum est eiusdem naturae cum Deo, et ideo est aliquid subsistens in
natura divina. Nam ratio intellecta, quam intellectus noster de aliqua re
format, HABET ESSE IN ANIMA INTELLIGIBILE TANTUM; intelligere autem animae non
est idem quod esse naturale animae, quia anima non est sua operatio; et ideo
verbum quod format intellectus noster non est de essentia animae sed est
accidens ei. In Deo autem idem est intelligere et esse, et ideo Verbum
intellectus divini non est aliquid accidens sed pertinens ad naturam eius, (In
Ioannem c. I. t. XIX p. 678).
In nobis non est
idem esse et intelligere: unde ILLUD QUOD HABET IN NOBIS ESSE INTELLIGIBILE non
pertinet ad naturam nostram. Sed esse Dei est ipsum eius intelligere. Unde
Verbum Dei non est aliquod accidens in Ipso vel aliquis effectus eius, sed
pertinet ad ipsam naturam eius. (I Q. 34 art. 2 ad 1).
Statim
inspicienti testimonia huius seriei patet, eumdem omnino argumentandi processum
hic haberi, coessentialitatem autem verbi significari his verbis: Verbum habet
esse intelligibile tantum. Alioquin, quomodo haec sibi cohaerebunt: Verbum
habet esse intelligibile tantum; intelligere autem nostrum non est nostra
substantia; ergo et verbum a substantia differt? (cf. p. 28).
Non tamen statim
apparet, quare ista tam mira locutione S. Thomas coessentialitatem verbi
significet. Ut ergo sensus horum testimoniorum manifestetur, recolendum est
quod modo dicebamus super locum e IV C. G. cap. 11. Sicut enim ipsum intelligi
verbi non est ipsum intelligi obiecti in verbo, sed ipsum exprimi verbi: ita et
hic esse naturale opponitur esse intelligibili non obiecti sed subiecti. Et
revera non semel apud S. Thomam esse intelligibile ad obiectum primo refertur,
ut v. g. I Q. 56 art. 2 ad 3; sed saepissime etiam primo refertur ad ipsum
subiectum, quod per suum intelligere quodammodo fit omnia. Intelligere est illa
quasi superaddita exsistentia, qua cognoscens coarctationem sui esse naturalis
evadit et obiective vel intentionaliter fit alia a se (I Q. 14, art. 1). Unde
saepe etiam parallelismum apud Angelicum Doctorem invenies inter lineam
naturalis exsistentiae, cuius radix est essentia, materia scilicet, forma
substantiali formata; et lineam intelligibilis esse, quod intra intellectum
continetur et actuat ipsum intellectum (quasi materiam), specie intelligibili
(quasi forma) determinatum. Unde etiam dicit S. Thomas: Ipsum quod intellectu
comprehenditur (verbum scilicet), intra intellectum existens conforme est et
intelligibili moventi, cuius quaedam similitudo est, et intellectui quasi
patienti, SECUNDUM QUOD ESSE INTELLIGIBILE HABET, (Compendium, c. 38). Verbum
ergo habet esse intelligibile non quatenus ad obiectum vel ad speciem, sed
quatenus ad subiectum vel intellectum refertur.
In parallelismo autem praedicto inter lineam naturalem et
lineam intelligibilem (de quo ct. 1 Q. 14, art. 2 ad 3, art. 4 c., Q. 34, art.
1 ad 2, De Veritate Q. 2, art. 2, I C. G. 45. II Sent. 15, Q. 3, art. 1 ad 5),
quaedam inveniuntur, quae ad utramque lineam pertinent. Intellectus enim est
proprietas naturalis in ordine naturae, et est quasi-materia in ordine
intelligibili. Intelligere vero
actuale ad lineam naturae nullatenus pertinet, cum sit praedicatum accidentale
(accidens praedicabile), cum tamen in linea intelligibili sit summa actualitas
et quasi-exsistentia lineam complens. Cum ergo dicit S. Thomas, quod verbum
habet esse intelligibile tantum, sensus est, quod non aliud esse habet nisi
ipsum intelligere, quamvis passive sumptum.
Tertia series: testimonia implicita.
Hac serie
testimonia complectimur, quae idem argumentum referunt, sed coessentialitatem
verbi tacite supponunt:
• Quod autem in
sola natura divina pluribus modis natura communicatur, rationabile est, quia in
solo Deo eius operatio est suum esse. Unde quum in eo, sicut in qualibet
intellectuali natura, sit intelligere et velle, id quod procedit in eo per
modum intellectus, ut verbum, aut amoris et voluntatis, ut amor, oportet quod
habeat esse divinum et sit Deus, et sic tam Filius quam Spiritus Sanctus est
verus Deus, (IV C. G. c. 23).
• Verbum autem et
amor in creatura quidem non sunt personae subsistentes in natura intelligente
et volente: intelligere enim et velle creaturae non est eius esse. Unde verbum
et amor sunt quaedam supervenientia creaturae intelligenti et volenti, sicut accidentia
quaedam. Cum autem in Deo idem sit esse, intelligere et velle, necessarium est,
quod Verbum et Amor in Deo non accidant sed subsistant in natura divina, (De Potentia
Q. 8 art. 9).
• In
intellectualibus substantiis quae sunt nobilissimae creaturae, est etiam
processio secundum operationem intellectus et voluntatis, et quantum ad hoc
invenitur in eis increatae Trinitatis imago. Sed verbum et amor in eis non sunt
personae subsistentes; earum enim intelligere et velle non est ipsarum
substantia, sed hoc proprium Dei est. Unde Verbum et Amor procedunt in
Deo ut Personae subsisientes, (De Potentia, Q. 10, art. 1 ad 5).
Valde admirandum
argumentum: intelligere est substantia, in Deo videlicet, ergo Verbum divinum
est divina Substantia. Intelligere non est substantia, i. e. in nobis: ergo nec
verbum est nostra substantia. Quomodo haec vera esse pos sunt, nisi supponatur,
verbum et intelligere ex sua ratione esse unum? Sic qui argumentatur: A est C,
cum B sit C, necessario supponere videtur, quod A est B. Quod ergo in
praecedentibus testimoniis evidentius dixerat, hic S. Thomas satis ducit
apertum, ut silere possit, verbum semper coessentiale esse notitiae a qua
procedit. Et simul in his locis iam coessentialitas amoris apparet, de
qua postea dicendum erit.
2. Coessentialitas verbi ex ratione probatur et aliis S.
Thomae auctoritatibus fulcitur.
Quod verbum in
nobis coessentiale manet notitiae a qua procedit, ex ipsa ratione dictionis
manifestari potest. Dicere enim est producere verbum. Sed cavendum omnino ne
talis productio univoce concipiatur et productionibus rerum corporalium
aequiparetur: quasi notitia ita qualitatem a se distinctam, scilicet verbum,
produceret, sicut v. g. artifex fabricat speculum, i. e. per causalitatem
efficientem et eductionem formae e materia. Tunc aut intellectus duas haberet
operationes distinctas, scilicet producere et contemplare, quod dicitur
sententia Scoti, aut ipse unus notitiae actus duo haberet officia, productionis
et contemplationis, officiumque actio nis praedicamentalis
virtualiter-eminenter suo proprio iunge ret muneri, ut dicunt nonnulli
thomistae:
• Quod ipsa
intellectio sit VIRTUALITER actio productiva constat, quia dictio est ipsamet
intellectio ut expressiva; sed dictio est actio productiva verbi; ergo
intellectio ut expressiva est productiva, et CUM SIT DE GENERE QUALITATIS, UT
OSTENSUM EST. SOLUM VIRTUALITER ERIT ACTIO PRODUCTIVA. (Joannes a S. Thoma
Cursus Phil., Phil. Nat. IV Pars, Q. XI art. 1, 3 concl.). Intellectio, licet
in quantum gerit officium causalitatis respectu conceptus producti inferior
ipso videatur, sed tamen simpliciter est perfectior, quia non sistit in hoc sed
etiam manet et per ficit operantem post effectum productum. (Ib. in sol. 2'
argumenti).
• Cognitio autem ipsa est causalitas (per accidens) productiva
speciei expressae. Dicimus per accidens, quia per se non est causalitas sed
qualitas (actio metaphysica). (Gredt Elem. Phil. n. 476,2 cum nota).
Productionem, ut diximus, univoce concipiunt, causalitatem
efficientem et exitum de potentia in actum cogitant, etsi qualitati eam
tribuant; sed tunc necessario sequitur, quod sint duae qualitates verbum et
intellectio (Ioann. a S. Th. 1. c. initio art.), nam quaenam causalitas
effectum producit, quae est ipsamet causalitas?
Credimus autem
productionem omnino analogice esse cogitandam. Actio enim producit, sed suo
humili modo; intellectio etiam producit, sed longe aliter et suo proprio spirituali
modo. In ipsa natura talis actionis metaphysicae quaerenda videtur ista omnino
sui generis productio, quae non est exitus de potentia in actum (IV C. G, c.
14). sicut ipse monet S. Thomas: SECUNDUM DIVERSITATEM NATURARUM EST IN
DIVERSIS REBUS DIVERSUS MODUS ALIQUID EX ALIO PROCEDENDI (Compendium c. 52) Sicut
secundum actionem quae tendit in exteriorem materiam est aliqua processio AD
EXTRA, ila secundum actionem quae manet in ipso agente attenditur processio
quaedam AD INTRA, et hoc maxime patet in intellectu. (I Q. 27 art. 1).
Ostensum est
quidem supra, non omnem intellectionem producere verbum: unde dictio est
intellectio modificata. Ex alia vero parte nunc admonemur, ut in ipsa formali
ratione intelligendi quaeramus rationem productionis atque dicamus,
intellectionem non inferius munus, scilicet causalitatis efficientis, sibi
assumere, licet virtualiter et eminenter, sed intellectionem per se (quarto
modo dicendi per se) et formaliter esse productivam verbi, sicut etiam expresse
dicit S. Thomas: • Quicumque intelligit, EX HOC IPSO QUOD INTELLIGIT, procedit
aliquid intra eum, quod est conceptio rei intellectae, ex vi intellectiva
proveniens et ex eius notilia procedens. (I Q. 27 art. 1). Quomodo autem haec
sibi cohaerebunt, dictionem esse intellectionem modificatam, et tamen ex ipsa
formali ratione intelligendi verbum procedere?
Respondendum
censemus, dictionem esse quidem intellectionem modificatam, non vero extraneo
modo vel formalitate, ut inde quasi quasdam sordes contrahat, (nam quaelibet res
ex immixtione peioris sordescit, ut argentum ex immixtione plumbi II II Q. 81
art. 8): sed intellectionem, cum fit dictio, ipsa sua intellectualitate augeri
et duplicari. Nam tantum abest ut modus ille dictionis puritatem
intellectionis alteret, ut e contra eam in summum tollat atque in quemdam
foecunditatis simul et puritatis verticem evehat. Dum enim intellectio simplex seu visio cognoscit
tantum, intellectio foecunda seu conceptio vel dictio COGNITUM REDDIT, suamque
sibi notitiam MANIFESTAT. Quid est autem manifestare, nisi PRODUCERE
MANIFESTATIONEM?.
Manifestare est vividam obiecti imaginem ex intimis visceribus generare et ita
verbum mentale producere. Istud autem verbum, a notitia modo praedicto GENITUM,
NON FACTUM, est signum formale, i. e. mera obiecti similitudo et nullis
extraneis involucris contecta purissima actualis notitia, quamvis genita et
interius pronuntiata.
Aliis verbis:
dictio est spiritualis proiectio obiecti ante oculos cordis, est manifestatio
quidem activa, scilicet ipsum intelligere, at simul importat et ipsa
definitione sua implicat aeque actualem, aeque vividam manifestationem
passivam, scilicet ipsum intelligi, seu verbum cordis, nam Ipsum intel ligere
compleri non potest sine verbo praedicto. (De Po tentia Q. 8 art. 1, supra p.
15). Quae duo, manifestare et manifestari, intelligere et verbum, in eodem
intelligere foecundo simul opponuntur et identificantur, idque multo magis quam
actio et passio, quae eiusdem unitatis exemplum quoddam corporeum constituunt.
Dicit namque S. Thomas: Li cet actio sit idem motui, similiter et passio: non
tamen sequitur quod actio et passio sint idem; quia in actione importatur re
spectus ut A QUO est motus in mobili; in passione vero ut QUI est ab alio. Et
similiter, licet Paternitas sit idem secundum rem cum Essentia divina et
similiter Filiatio: tamen haec duo in suis propriis rationibus important
oppositos respectus; unde distinguuntur ab invicem, (I Q. 28 art. 3 ad 1).
Aliud exemplum
corporeum, nec ineptum, in invento illo nostri temporis considerari potest,
quo, ope luminosae proiectionis, ut aiunt, sive cinematographice, sive solummodo
graphice, imagines in tela candida repercutiuntur. Idem enim numero lumen et
manifestat et manifestatur, est simul actio proiiciens et imago proiecta,
active et praegnanter in lentilla fervet, passive in tela splendet; et tamen ex
oppositione ista relativa necessario realiter distinguuntur. Eodem exemplo et
cetera omnia, quae in intellectione humana concurrunt, de quibus supra diximus,
non incongrue figurari possunt, sicut patet ex schemate quod subicimus, quod
sibi loquetur.
Lumen
intellectus The light of the intellect.
Species impressa
The impressed species.
Lumen
intelligere tamquam focus intellectualis luminis The light of
understanding, as the focal point of intellectual light.
Species expressa
The expressed species.
Objectum
intellectum The understood object.
Exemplum tamen
huiusmodi luminis materialis ad id tantum ponitur, ut intellectui sensibilibus
immerso quasi quidam gradus sit, ad propriunı suum actum spiritualem
concipiendum, non autem ad res divinas his metaphoris explicandas: Nam ipsa
divina natura spiritualis est, unde per exempla spiritualia melius manifestatur,
(De Potentia, Q. 2, art. 1). Et monet S. Augustinus: Quidquid tibi cum ista
(scilicet Trinitatem) cogitas, corporeae similitudinis occurrerit, abige,
abnue, nega, respue, abiice, fuge..., intellectum vero valde ama», (Ер. 120,
3).
COROLLARIUM 1. De
verbo tamquam specie.
Verbum igitur
cordis si species dicitur, multum id aliter intelligatur quam de specie
impressa. Haec est habitualis qualitas, illud est ipsum suum actualiter
manifestari atque e notitiae fornacula proiici. Verbum est ipse ille actus a
quo progreditur, passive spectatus, est demum ipsum suum intel ligi suumque
nasci. Unde raro et quasi cunctando illam intentionem intellectam S. Thomas
speciem vocat: Quamvis ipsum verbum POSSIT DICI forma vel species
intelligibilis, sicut per intellectum constituta, prout forma artis qnam
intellectus adinvenit, dicitur QUAEDAM SPECIES, (Quodl. V, art. 9). Sed
verbum dicit • sapientiam genitam, notitiam genilam», « notitiam expressam, •
cogitationem formatam, • ipsum interius intellectum etc. (cf. I, Q. 34, art. 1,
ad 2, De Veritate Q. 4, art. 1, 4 Sed Contra et corp. art., ib. art. 2, ad 2
etc.). Numquam denique verbum dicit habitum, (quod faciunt nonnulli thomistae,
ut v. g. Maritain, Degrés du Savoir, p. 242 note): sed illud dicit ACTUM EX
ACTU. Ita habes in IV C. G. cap. 14, ubi dicit quod generatio divina non est
secundum exitum de potentia in actum, SED SICUT ORITUR EX ACTU ACTUS, UT
SPLENDOR EX LUCE ET RATIO INTELLECTA EX INTELLECTU IN ACTU.
COROLLARIUM 2. De
continuo fieri verbi.
Non ergo formatio
verbi praecedit contemplationem in eo, sed ipsa formatio est contemplatio, et
contemplatio est formatio: et ita intellectio et verbum semper sunt simul sicut
lux et radius Cumque cessat actualis dictio, tunc verbum simul esse et formari
desinit. Unde omnino reliquendum videtur, quod nonnulli dicunt, verbum prius
formari et tunc perfectam contemplationem sine formatione verbi incipere: •
Intellectio non cessat per acquisitionem alicuius formae, quia etiam producto
conceptu seu verbo, quod est eius terminus remanet intellectio contemplans in
illo. Imo tunc est perfectior intellectio, quando iam perfecte formatum
est verbum, (Ioannes a S. Thoma, Phil. Nat., IV, P. Q. 11 art. 1, 2ª concl.).
• Dictio est ipsa
cognitio considerata in fieri, verbo autem formato seu specie expressa,
redditur perfecta et completa cognitio tamquam contemplatio, (Gredt n. 476,2).
Longe aliter S.
Thomas:
• Necesse est in
corporalibus, quod id quod concipitur nondum sit et id quod parturitur in
parturiendo non sit a partu riente distinctum. Conceptio autem el partus
intelligibilis verbi non est cum motu nec cum successione; unde simul dum concipitur,
est, et simul dum parturitur, distinctum est, (IV C. G., c. 11).
• In his quae fiunt sine motu, SIMUL EST FIERI ET FACTUM
ESSE, sive talis factio sit terminus motus, sicut illuminatio, nam simul
aliquid illuminatur et illuminatum est, sive non sit terminus motus, sicut
simul formatur verbum in corde et formatum est. ET IN HIS, QUOD FIT, EST. (1°,
Q. 45, art. 2, ad 3).
Bene etiam Caietanus: S. Thomas autem ubique tenet, quod
dicere est intelligere exprimendo et exprimere intelligendo, ita ut utrumque
horum est de eius ratione... Actus intelligendi et conceptus simul sunt et non
sunt, (In I, Q. 27, art. 1, n. 13, cf. Salmanticenses ib., disp. 1, dub. 3).
Praedicti autem
auctores qui aliter sentiunt, permiscere videntur ipsam processionem verbi
(quod ad formalem rationem dictionis pertinet), et successivam formationem
verbi HUMANI: nam intelligere nostrum plerumque per discursum ad contemplationem
pervenit, et cum ita intelligere procedit de potentia in actum, verbum ipsi
coessentiale non potest non et ipsum de potentia in actum exire, i. e. sensim
paulatimque perfici. Unde dicit S. Thomas: Verbum quod in mente nostra concipitur,
non exit de polentia in actum, NISI QUATENUS INTELLECTUS NOSTER PROCEDIT DE
POTENTIA IN ACTUM; nec tamen verbum oritur ex intellectu nostro nisi prout
existit in actu; simul autem quum in actu existit, est in eo verbum conceptum»,
(IV, C. G., c. 14). ET ALIRI DICIT: Verbum nostrum prius est formabile quam
formatum: nam cum volo concipere rationem lapidis, oportet quod ad ipsam
RATIOCINANDO perveniam: et sic est in omnibus aliis quae a nobis intelliguntur:
nisi forte in primus principiis, quae cum sint naturaliter nota, absque
discursu rationis statim cognoscuntur. Quamdiu ergo sic ratiocinando
intellectus discurrit, et iactatur hac atque illac, necdum formatio perfecta
est, nisi quando ipsam rationem rei perfecte conceperit, et tunc primo habet
rationem verbi... Sic ergo verbum nostrum primo est in potentia quam in actus.
(In Ioannem C. 1, t. XIX, 677).
Quod autem
postquam verbum ad actum perfectum pervenit, tunc perfecte procedit nec umquam
procedere desinit, id omnino egregie ab antiquo quodam thomista ita explicatur:
• Verbum enim
nostrum semper est IN CONTINUO FIERI quia perfectum eius esse est in fieri. Sed
hoc non est imperfectum, sicut est de aliis quae sunt in fieri, quae etiam
semper sunt imperfecta; imo verbum in principio sui est perfectum, quia
conceptio perfecte formata est; nihilominus esse eius perfectum SERVATUR EODEM
MODO QUO GIGNEBATUR. Non enim transit formatio verbi, verbo formato, sed CUM
ACTU INTELLIGITUR CONTINUO FORMATUR VERBUM, QUIA SEMPER EST UT IN FIERI ET UT
IN EGREDIENDO AB ALIQUO SCILICET DICENTE, (Opusc. de natura verbi intellectus,
inter spuria S. Thomae, ed. Mandonnet, t. V, 371).
3Quid sequatur
pro theologia.
Conclusioni iam
attendendum, nam scopo attingimus. Etenim si verbum nostrum de sua ratione
habet processionem tam immanentem, ut sit coessentiale notitiae: tunc immaterialitatem
et immanentiam atque consubstantialitatem divinae Generationis analogice et
proinde aliqualiter positive concipere possumus, non solum negative attingere.
Audientes quod Pater naturam suam dat Filio eamdem numero, non solum assensum
fidei praebere possumus, sed • quamdam percep tionem veritatis acquirere, ad
intellectum pertinentem (II II Q. 8, art. 5, ad 3): concipere namque possumus,
quid sit, procedere ut intimum, absque diversitate, per modum intelligibilem
(I, Q. 27, art. 1, ad 3).
Pater enim
intelligit se, imo cum sit verus Deus, est ipsum suum intelligere. Intelligendo
vero, (ex fide hoc habemus), dicit Verbum, quod est ipsum suum intelligi, nam
ratio verbi istud importat. Dicens ergo Deus et Verbum interius pronuntiatum
sunt una foecunda notitia substantialis et una numero natura. Realiter vero
distinguuntur, cum relative opponantur: en divinam consubstantialitatem, non
iam tam quam perplexa veritas et paradoxon, sed tamquam pulcherrimum mysterium,
quod fide tenemus et intellectu conspicimus, cum in creatis aliquale eius
exemplum habeatur: In communicatione qua divina natura communicatur, per unum
et idem esse est in communicante et in eo cui communicatur, et sic manet eadem
secundum numerum in utroque. HUIUS AUTEM COMMUNICATIONIS EXEMPLUM IN OPERATIONE
INTELLECTUS CONGRUENTISSIME INVENITUR, (De Potentia, Q. 2, art. 1).
Ipsas divinas
Relationes concipere possumus, modo conceptum earum ex relatione
praedicamentali eruere desinamus, quamvis id fieri possit, imo etiam debeat ad
errorem Gilberti Porretani removendum: tamen ad divinas Relationes concipiendas,
in nobismetipsis transcendentales illas et omnino sui generis relationes
considerare debemus, quae sunt verbum et dictio a qua procedit verbum,
relationes scilicet oppositae et realiter distinctae in una qualitate ipsius
foecundi intelligere. Ut ibi divinarum Relationum conceptus sumatur,
monet S. Thomas, De Potentia, Q. 8, art. 1. Et nemo non videt, quam profunde
haec influere debeant in scholasticam tractationem Sanctissimae Trinitatis.
Distinctio autem mere relativa quam diximus, cum in summa
unitate inveniatur, MINIMA debet esse, etsi realis. Et hoc etiam S. Thomas
confidenter pronuntiat: tam longe a contradictione et paradoxo abesse divinum
ei mysterium vi detur:
• Distinctio divinarum hypostasum EST MINIMA DISTINCTIO
REALIS QUAE POSSIT ESSE, (I Sent., d. 26, Q. 2. art. 2, ad 2).
• Distinctio
Personarum non debet esse nisi per id quod minime distinguit, scilicet per
relationem, (I Q. 40, art. 2, ad 3).
• Divinarum
Personarum minima est distinctio, (IV C. G., 14).
• Distinctio secundum relationes est minima, sicut et relatio
minimum habet de ente inter omnia genera, (De Pot. 9. 5, ad 2).
Tandem, cum sit de ratione verbi, quod nasci numquam
desinat, dum actu intelligitur, coaeternitas divini Verbi aliqualiter etiam
concipi potest: • Generatio non prohibet Filium Dei esse aeternum; quin magis
necesse est ipsum esse coaeternum Deo cuius est Verbum, quia intellectus in
actu numquam est sine verbo. (IV C.
G., c. 14). Nonne omnino illud luci spirituali convenire debet, cum ipsum etiam
corporale lumen vestigium quoddam retineat coaeternitatis Verbi? • Quis
intelligit. semper est natus? Da mihi sempiternum ignem, et do tibi sempiternum
splendorem. (S. Aug., serm 118).
(Continuabitur)
Nous comparons l'intelligence à la
lampe ou à la source de lumière d'une projection lumineuse; la species impressa
à la petite image qui forme et détermine la lumière, c. à. d. le film;
l'intellection au foyer, à la concentration de la lumière devant la lentille;
la species expressa à l'image toute de lumière qui se forme sur la toile. La
toile seule n'a pas son équivalent dans la projection spirituelle, car elle n'a
d'autre rôle que de rompre les rayons matériels et de les rendre visibles ainsi
à nos yeux.
Cet exemple de la
projection est tellement expressif, parce qu'on peut très facilement y
surprendre la différence entre l'émanation pure et la véritable causalité
efficiente. En effet, qu'on remplace la toile par une feuille de papier
photographique, aussitôt l'image procède ad extra, et les lois ordinaires de la
causalité efficiente s'appliquent de nouveau: l'image se forme lentement, et
dés que la formation est terminée, la causalité doit être suspendue. L'épreuve
qu'on vient de faire manifeste aussi très clairement l'unité de la lumière: ce
jet de lumière, comprenant et le foyer et l'image terme, est une causalité une
et indivisible, puisq'il est tout entier action sur le papier. Et pourtant,
n'est-il pas clair aussi, que la procession ad extra, de la lumière au papier,
est précédée d'une procession ad intra, à l'intérieur de la lumière? Nous
avons donc une projection indivisible mais dont l'unité n'est pas incompatible
avec l'opposition relative qui s'établit nécessairement entre les rayons qui
forment l'image et l'image formée par les rayons. Ce terme de la procession ad intra n'est pas
proprement un effet de la projection, mais il appartient à le définition même
du jet de lumière, et celui-ci ne peut se définir dans sa simplicité, sans que
l'image-terme ne soit comprise dans la définition comme élément formellement
constitutif: compleri non potest sine imagine praedicta. L'image en effet n'est
pas distincte des rayons qui la forment: est ipsum suum nasci. L'on entrevoit
ainsi, comment l'unité de simplicité peut s'accompagner de distinction réelle
mais purement relative.